Binnenstedelijk bouwen
VOCUS Architecten heeft veel ervaring in binnenstedelijke projecten, van nieuwbouw tot renovatie en van omgevingsstudies tot projectbegeleiding. Vanuit die achtergrond wist Dela Vastgoed ons te vinden voor dit binnenstedelijke retailproject in Leiden. Verschillende wensen lagen in 2017 op tafel. De gemeente Leiden - bezig met revitalisatie van dit deel van de binnenstad - had behoefte aan een trekker, een winkelformule van formaat. Het ontbrak aan een pand met het benodigde aantal winkelmeters om een grote keten over de streep te trekken. Bovendien waakt Leiden ervoor om het karakter van historische binnenstad in de waagschaal te leggen. Dela Vastgoed wist de Spaanse winkelketen Zara te interesseren voor deze locatie, en zo kon het proces beginnen. Bouwkundig ingenieur Ron Brink leidde het project waarvoor VOCUS Architecten ook de directievoering deed. ‘Dit is een enorm groot project. Niet alleen betreft het een winkel met groot vloeroppervlak, er speelden ook veel belangen en processen tegelijk.’

Historisch erfgoed behouden
De opdracht was een winkel te realiseren met een totale vloeroppervlakte van ruim drieduizend vierkante meter. Daarvoor was een samenspel van acht historische panden beschikbaar, in de loop der jaren aan elkaar gekoekt tussen de Haarlemmerstraat en de Stille Rijn. Aan de kant van de Haarlemmerstraat, waar de entree moest komen, ging het om vijf historische panden op een rij, doorgebouwd naar twee panden die uitkomen op de Stille Rijn. Een van de panden aan die kant  stamde bovendien uit de Middeleeuwen, met een imposante houten kap als bijzonder erfgoed. ‘Wij zijn begonnen met het tot op de centimeter in kaart brengen van het terrein door middel van een laserscan. Dat levert een zogenoemde ‘pointcloud’ op die we kunnen omzetten naar een zeer natuurgetrouw 3D-model’, licht Brink toe. In het hele proces werkten de architecten nauw samen met Erfgoed Leiden, dat streeft naar het behoud van panden met monumentale waarde voor de stad. ‘Ook hier was de insteek om historisch erfgoed deels te behouden. Na de scan bleek de kwaliteit van de panden dusdanig slecht dat wij toch hebben geadviseerd om ze te slopen.’

Herbouw in stijl
Architecten voegen graag iets nieuws toe aan de stad, in dit geval stelden we ons uiterst dienstbaar op. ‘We maakten een plan om de herbouw in stijl te doen. Wel aangepast aan de wensen van de gebruikers en naar moderne bouweisen en isolatiewaarden, maar op zo’n manier dat de oude bebouwing herkenbaar blijft’, stelt Brink. Om aan het gevraagde vloeroppervlak te komen, voorzag het plan in onderkeldering van nagenoeg het hele pand. Daarvoor moesten damwanden worden geslagen en een betonnen vloer gestort. Op het betonnen kelderdek kwam een stalen constructie waaraan beide gevels uit steen werden opgetrokken, herhaald op de eerste etage. Op het betonnen dakvlak plaatsten de architecten vervolgens de dwarskappen om het zo herkenbare zadeldaklandschap van de binnenstad niet te onderbreken. De staalconstructie van de gevel werd ingepakt met een bekleding van houtskeletelementen en isolatiematerialen, afgemetseld in authentieke stijl. ‘Het pand voldoet aan alle moderne eisen, en toch is de binnenstad leesbaar gebleven. We kozen voor herbouw met respect voor het historisch gevelbeeld.’

Conserveren in digitaal model
Het onderzoek leverde een schat aan materiaal op: een rapport over de historie van de panden, aangevuld met tekeningen en foto’s. Extra overtuigingskracht bracht het 3D-model dat na de laserscan kon worden gemaakt. ‘Dat model ziet er zo levensecht uit dat je nu nog steeds langs en door het pand kunt wandelen, maar nu virtueel’, vertelt Brink. Daarmee biedt nieuwe technologie mogelijkheden om historisch erfgoed te conserveren. Maar ook om herbouw in oude stijl mogelijk te maken. ‘Dankzij het digitale model konden we de herbouw op de millimeter intekenen maar ook aanpassen tijdens de bouw. De historische situatie was zo schots en scheef dat aanpassingen in het werk doen onmogelijk was. In het 3D-model konden aanpassingen vervolgens tot op de millimeter doorgerekend worden.’ Een prettige bijkomstigheid in een omvangrijk project. ‘Niet alleen vanwege de omvang maar ook vanwege het naast elkaar lopen van veel verschillende processen. ‘Sloop, graafwerkzaamheden, archeologisch onderzoek, grond- en asbestsanering, stutten van buurpanden en de nieuwbouw; alles liep door elkaar.’

Oorspronkelijk metselverband
Een gedurfd en vooruitstrevend plan, dat inging tegen de wens van de monumentencommissie om niét tot sloop over te gaan. Uiteindelijk stemden de gemeente en Erfgoed Leiden in de zomer van 2018 toch in. Van belang was wel dat de Middeleeuwse houten kap behouden moest blijven. Hoewel VOCUS Architecten in het nieuwe ontwerp alle panden flink ophoogden om aan de benodigde vrije hoogte per bouwlaag te komen, bleven de oude panden herkenbaar in het nieuwe plan. De houten spanten konden blijven, niet langer als dragende constructie, maar loshangend in de nieuwe stalen constructie. De kap bleef niet verborgen achter een systeemplafond, maar is nu de eye catcher in het open en moderne interieur van de winkel die in het najaar van 2020 opende. Ook aan de buitenkant is veel aandacht uitgegaan naar de historische situatie in de materialisering. Brink: ‘We hebben oorspronkelijk metselverband toegepast en lijsten, hoekstenen en boogvensters terug gebracht.’ Soms kun je als architect een eigen statement maken, hier pas je je aan in maatwerk dat niet schreeuwend aanwezig is. ‘Leidenaren herkennen hun stad in deze nieuwbouw, de Middeleeuwse kap kreeg een hoofdrol en de binnenstad kreeg er een publiekstrekker bij.’ 

Oog voor de toekomst
Er is niet alleen gebouwd met respect voor historie, en met oog voor de huidige gebruikseisen. Ook aan de toekomst is gedacht. Nu bestaat het winkelpand weliswaar uit grote open ruimtes per verdieping, het gebouw is ook toegerust op toekomstige veranderingen. Met het oog op mogelijke toekomstige herverkaveling is in kolommenstructuur gebouwd, in lijn met de gevels. ‘We hebben gezocht naar de beste balans tussen bewaren van historisch erfgoed én het in beweging houden van de stad, nu en in de toekomst. Vandaag is er behoefte aan een grote winkel, maar verpakt in de uitstraling van kleine, historische panden. In de toekomst blijft alles mogelijk, ook dankzij het nauwgezette 3D-model.’